| 1966-12-24 Beeldbewustzijn en beeldangst. Bij het boek "Hoogtijd" van Han M.M. Fortmann | |
|---|---|
| Dagblad De Tijd\De Tijd–Maasbode (vanaf 8.2.1956) 1966-12-24 groot zaterdag–artikel (meer dan ± 1800 woorden) | |
| opmerking | |
| *[3031]* Bij het essay in kader afgedrukt: psalm 8 in de vertaling van Huub Oosterhuis en Michel van der Plas (deze tekst in: Zeven psalmen", een voorproef op de bundel "Vijftig psalmen", voorjaar 1967 verschenen en door Fens besproken in De Tijd van 25 maart 1967: "Vijftig psalmen in taal van nu".) Met lange citaten uit Fortmann's hoofdstuk 'Latijnse uitvaart'; daarbij wordt nog de begrafenishymne "In Paradisum" genoemd, alsmede de hymne van het feest van Allerheiligen 'Placare Christe servulis' [beide met de hier ook ter sprake gebrachte gregoriaanse melodie te vinden in het "Liber Usualis Missae et officii" (Desclée & Socii, Parijs, Tournai en Rome; in de editie 1954 resp. op pag. 1730 en 1768 RM]. [NB.: Omdat in trefwoorden waarschijnlijk niet voldoende een indruk te geven valt van het belang van dit artikel, hierbij een – uiteraard niet alle aspecten weergevende – poging om een idee te geven van de gedachtengang in dit zeer informatiedichte (en o.m. voor Fens' zich ontwikkelende opvattingen mbt. beeld, betekenisgeving, verbeelding, dode metaforen etc. buitengewoon interessante) artikel, waarin getracht wordt "enkele problemen die zich bij lezing van het boek "Hoogtij" (...) voordoen" te illustreren: Psalmen konden vroeger als gebed functioneren doordat ze voor de biddende verwezen naar een door hem concipieerbare, maar niet anders dan in beelden uit te drukken (geloofs)werkelijkheid. Het lezen naar de letter is steeds meer een lezen naar de zin geworden: het verhaalde werd beeld. De werkelijkheid waarnaar dit beeld verwijst bestaat voor ons niet meer als zodanig, en zo werden die psalmen zelf beeld, ahw. beeld in de tweede graad: beeld van een beeld van een geloofswerkelijkheid die voor ons niet meer in de oude beelden uit te drukken is. Hiermee is de eenheid van werkelijkheid en verbeelding verloren gegaan: het zijn nu beelden die geen contactpunten meer hebben met de werkelijkheid. Nu stelt Fortmann dat de z.g. "ontmythologisering" niet hetzelfde is als een simpele "beeldenstorm" die ons de eigenlijke, in rationele termen geformuleerde werkelijkheid zou opleveren; zonder het beeld lijdt de waarheid schade, in poëzie maar zeker op religieus terrein. Hij wil daarom beeldbewust blijven. Fens brengt daartegenin: de door Fortmann aldus nagestreefde verbinding tussen klassiek–traditionele inhoud (en vorm) van liturgische vieringen met het hedendaagse leven en denken is principieel onmogelijk, tenzij die vormen (beelden) nog op enigerlei wijze refereren aan onze hedendaagse werkelijkheidsconceptie. Echter: de geloofswerkelijkheid als 'comparé' van de 'comparant' psalmbeeld werd zelf een 'comparant' – maar (voor de hedendaagse mens:) waarvan dan? De nauwe correlatie tussen beeld en zin (betekenis) kun je niet veronachtzamen; die beelden betekenen voor ons niet meer wat ze vroeger konden uitdrukken (al zijn er nog wel mensen voor wie wat wij nu beeld noemen nog steeds uitdrukking is van hun geloofswerkelijkheid; die verzetten zich dan ook tegen het verdwijnen van vormen. En dan hebben we het niet over hen voor wie niet eens meer een geloofsbinding maar wel nog steeds een emotionele binding met de oude vormen bestaat: die verzetten zich wellicht nóg heftiger.) Fens poneert tegenover het beeldbewustzijn van Fortmann het gebrek aan beeldkracht van de oude vormen: "Nu is er evenwel de discrepantie tussen het geloofsgegeven dat zich ontwikkeld heeft en de uitdrukking ervan die aan zichzelf gelijk bleef. En die discrepantie is vaak zo sterk dat het uitgedrukte beeld is geworden." Maar ook wijst hij bij Fortmann beeldangst aan. Als psycholoog beseft Fortmann dat het in beelden uitgedrukte en beleefde geloof kan worden ontmaskerd als een menselijk zwak. En nu, zo stelt Fens, beijveren hij en anderen zich – vanuit hun angst dat de vormen (de beelden) van hun geloof psychologisch ontmaskerd zouden kunnen worden als (al te) menselijk – om het geloof te ontdoen van al die beelden: een hyper–vergeestelijking van dat geloof omwille van dat in die beelden uitgedrukte geloof in het heilsgebeuren. Maar juist daarmee lopen ze het risico dat dat door ontmythologisering al te zeer verinnerlijkte, van vormen en beelden ontdane heilsgebeuren zelf tot beeld wordt verklaard: waarbij je "gevaar loopt bij ontdekking van zin in een gebeuren dat gebeuren tot beeld te verklaren en er zijn historische karakter aan te ontnemen en bovendien niet aan de mogelijkheid ontkomt met een stel algemeen weinig concrete menselijke waarheden achter te blijven". Fens suggereert aldus dat de ware crisis in het geloof wel eens een beeld–crisis kan zijn: – uit het oude beeld geen zin meer af te leiden; – de zin van vroeger verdwenen met het beeld; – de angst voor (psychologische) ontmaskering van het beeld veroorzaakt ontmenselijkende en de–historiserende ontmythologisering; – geen nieuwe beelden ter uitdrukking van het geloofsgegeven; God is dood verklaard. RM.] | |
| Termen | |
| • aggiornamento (r.k. kerk jaren '50–'60) » r.k. vernieuwingsproces 1950–70 • Allerheiligen » Allerheiligen–vespers • alles is verwijzing » alles functioneert als beeld (c.q. teken) • beeld – vorm – emotie – geloof : emotionele binding aan geloofsvormen\–beeld • beeld » beeldkracht » plastiek » plastisch » beeldenrijkdom • beeld en interpretatie van de werkelijkheid » concept(ie) van de werkelijkheid • beeld–bewustzijn • beeld–crisis • beeldangst » OOK: beeldverbod • beeldenstorm • beeldinflatie door psychologie • beeldkracht van metafoor en: onzekerheid» twijfel» voorbehoud» behoedzaamheid • begrafenis » begrafenisplechtigheid » –liturgie » uitvaart » dodenoffi • behoefte aan beeld » beeld–drang » beeldendrang • betekenis–gevers versus rationalisten » OOK: alpha versus bèta • bidden » gebed » gebeden » kracht van gebed » SOMS: fluisterend reciteren • cliché » gemeenplaats(en) » schablones » open deur(en) » platitude(s) • correlatie beeld en zin (beeld en betekenis) • crisis v. religieuze beeld: afstand tussen het teken–het betekende vastgesteld • crisis van het geloof » geloofscrisis » geloofstwijfel » afval van het geloof • Dèr Mouw, Johan Andreas » Adwaita • dood van beeldenwereld » dode metaforen » verouderde beeldspraak » cliché • Drijvers, Pius • eschatologie » eschatologisch » vier uitersten • factoren bij individuele receptie » persoonlijke factoren bij receptie • Fens: persoonlijke (privé–) mening» gevoelens» voorkeur» ervaring&raq • Fortmann, Han M.M. • functioneren van beeldspraak» van metafoor » SOMS: – van (natuur)beschrijving • gebed » tekst van gebed » gebedstekst » gebedsformule • geloof » religie » godsdienst • geloof: emotionele versus rationele beleving (OOK: emotionaliteit / denken) • geloofscrisis als taalcrisis » nietszeggendheid van religieuze taal • geloofstaal » taal voor religieus gevoel» (tautologie als) taal voor 't geloof • geloofstwist: strijd behoudende vs. progressieve katholieken in Nederland • Genesis, boek – • God is dood–theologie • heimwee naar de oude liturgie » de (nieuwe) liturgie showt verwording • identificatie bij» van lezer (c.q. toeschouwer» kijker» luisteraar) • letterlijk / geestelijk lezen (interpreteren) : (meestal) van Bijbel • metafoor » beeldspraak » overdrachtelijk (–heid) • ontmythologisering » demythologiseren » SOMS OOK: ontluisteren • Oosterhuis, Huub [voorheen jezuïet] • Plas, Michel van der [pseudoniem van: Bernardus G.F. Brinkel] • psalm » boek der psalmen » psalterium • psalm 8 • psychologie » psycho–analyse» ps.an. benadering» (ontwikkelings–)psych • relatie hiernamaals–leven hier (contact» wisselwerking» spanning hemel–aarde • relatiegeschenk boekhandel» antiquariaat» uitgever» ander bedrijf (kerst etc.) • religieuze beleving (– beleven) » geloofsbeleving» –bewustzijn» spirit • religieuze verbeelding » christelijke cq. gelovige verbeelding of beeldvorming • Renckens s.j., Han • scheppingsverhaal » scheppingsmythe(n) » scheppingsdicht » de Schepping Gods • taal (literatuur): geeft gestalte aan (ware) realiteit achter de realiteit • teken – betekenisgever – betekenis • teken » –taal » beeldentaal (: verwoording vh mysterie» het onuitsprekelijke • teken / realiteit (beeld / werkelijkheid; teken/ betekende; metaforisch lezen) • theologie » theoloog (–ogen) » SOMS: godsdienstwetenschap OF: moraaltheologie • veranderend geloofsbewustzijn » wijziging in geloofsbeleving • verwijzing is verloren c.q. functioneert niet » roept (verleden) niet meer op • vorm / inhoud • werkelijkheid – beeld van de werkelijkheid – ware werkelijkheid • X INTERESSANT ENTREE BIJ FENS–STUDIE; TYPEREND» INDRUKWEKKEND» BELANGRIJK STUK • zestig, jaren – » jaren '60 van 20e eeuw | |
| Besproken publikaties | |